In 1964 schreef B.W. Schaper een recensie over het proefschrift van P. Thoenes, De elite in de verzorgingsstaat, uit 1961.
Thoenes had onder andere geschreven: 'Een merkwaardigheid van de Verzorgingsstaat is (...), dat niemand hem in zijn totaliteit en eigenheid durft te propageren. Voor de socialisten is hij een half-socialisme, voor de liberalen een half-liberalisme. Voor iedereen is hij een onontkoombaar half-way-house, voor niemand een groots en inspirerend ideaal. De termen, waarin aan de burgerzin kan worden geappeleerd zijn dan ook veelal die van een halfslachtig christelijk getint middenstandersfatsoen.'
Schaper schreef in 1964: 'Het zwakke punt in het complex acht hij [Thoenes] vooral die burgerzin. De Verzorgingsstaat prikkelt die niet of onvoldoende. Niemand loopt trouwens warm voor die staat, voor iedereen een half way house, voor socialisten evenzeer als voor liberalen, zij het in tegengestelde zin; voor niemand een ideaal. Kon hij in de schaarsteperiode na de tweede wereldoorlog wellicht nog inspireren, in de welvarende situatie van de Affluent Society is het doel goeddeels bereikt en daarmee hebben spanningsloosheid en politieke apathie haar intrede gedaan. Nu in het algemeen, althans in de wereld van het Westen, in de Verzorgingsstaat de strijd om de politieke gelijkgerechtigdheid en rechtvaardige sociale zorg grotendeels historie is geworden, is de inzet voor de politieke strijd in belangrijke mate opgeheven, is hij b.v. vooral op internationaal-politiek terrein komen te liggen.
Bedenkelijker nog: in die Verzorgingsstaat zijn de kwesties waarom het gaat kwesties van economische en sociale deskundigheid geworden; de welzijnszorg baseert zich op een schijnbaar a-politiek wetenschappelijk advies. Daardoor geraakt hij verbonden aan een soort semi-politieke elite, welker faits et gestes zich aan de democratische controle door een, ondeskundig, kiezersvolk onttrekken. Die elite is de functionarissen-elite, d.z. al die wetenschappelijk getrainde staffunctionarissen, die in overheidsfuncties, semi-overheidsfuncties, grote bedrijven, vakbeweging en beroepsverenigingen op grond van hun deskundigheid de dienst uitmaken. Ook en in 't bijzonder in het politieke bedrijf.
Want al zijn er nauwelijks politieke keuzen meer te doen, is de Verzorgingsstaat in grote lijnen aanvaard en gaat het verder niet zozeer om beleidsvragen, als om technische uitwerking en bewaking (als er ooit een "nachtwakersstaat" was, is de Verzorgingsstaat dat, meent Thoenes), de politici worden om hun beleidsvoering gekozen. Daardoor geraken zij in een scheve positie tegenover hun kiezers, die de gegevens en het kritisch vermogen missen om dit op deskundigenadvies berustende "beleid" te beoordelen. Dat houdt grote gevaren in voor de democratie.
Maar ook die functionarissen-elite rijdt een scheve schaats. Zij is, gezien de gevestigdheid van de Verzorgingsstaat, reeds tot een orde-handhaven elite geworden, die haar gezag ontleent aan wetenschappelijke deskundigheid. Een deskundigheid, die echter een wetenschappelijke objectiviteit in haar vaandel voert, welke zij in feite niet waar kan maken. Want in het eenvoudigste sociologische en economische advies of zelfs onderzoek zit een waarderings- en beleidselement, dat in strijd geraakt met het postulaat van waardenvrije wetenschappelijkheid. Deze scheve, onoprechte situatie leidt tot allerlei vervreemding, met name ook van de intellectuelen ten aanzien van de democratie, met alle gevaren vandien. Zij is uitvloeisel van een onzuivere relatie tussen politiek en wetenschap. Zo ontwikkelt zich een “illegale elite, die (met de beste bedoelingen ongetwijfeld) de democratie halstert en de wetenschap blinddoekt”. En dat is voor beide funest.'
Volgens Schaper was het de vraag of de Verzorgingsstaat 'een gewonnen zaak is'. 'Maar dat neemt niet weg; dat het element van deskundigheid in de hantering der sociale en politieke problematiek een hoe langer hoe grotere rol speelt en een benadering en zinvolle beoordeling door de doosnee-burger hoe langer hoe moeilijker maakt. Ook zal men er mee rekening moeten houden, dat de mate van geïnteresseerdheid voor politiek en aanverwante, boven-persoonlijke kwesties bij die doorsnee burger aan grenzen onderworpen is, welker elasticiteit wellicht geringer is dan men denkt. Men mag, mede tengevolge van toenemende aandacht bij het onderwijs voor de opvoeding tot een democratisch burgerschap en op grond van het feit, dat het, aan onze industriële samenleving inherente, proces van Fundamentaldemokratisierung nog allerminst voltooid is en met name in de sfeer van de beroepsarbeid op allerlei niveaus nog nauwelijks is doorgedrongen, nog wel ruimte voor een verdere ontwikkeling en revitalisering der democratie aanwezig achten. De ervaring, mede in hoger ontwikkelde vormen van de massasamenleving, leert, dat een groot deel van de leden dier samenleving het "wel gelooft". Het spreekt echter vanzelf, dat degene, voor wie de democratie een staatsvorm is, waarin de waarden van menselijke vrijheid en solidariteit het best tot hun recht komen, zich bij een uithollings- of degeneratietendentie in die massademocratie niet eenvoudig kan neerleggen. Voortdurende waakzaamheid, bezinning op de grondslagen, kristallisering van de problemen tot concrete, duidelijke alternatieven, die een politieke keuze dwingend en zinvol maken, het zijn de misschien niet door nieuwheid verrassende, maar toch wel onvermijdelijke remedies, waarop de bewuste, actieve democraat allereerst is aangewezen.'
B.W. Schaper, Problemen der democratie. Kanttekeningen bij DR. P. Thoenes: de elite in de verzorgingsstaat, (1964)
[NB, zowel het proefschrift van Thoenes uit 1961 als de reactie van Schaper werden geschreven voor de invoering van de Algemene Bijstandswet, de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten en de Wet op de Arbeidsongeschiktheid, DR]
De socioloog A. de Swaan schreef in 1989 in zijn Zorg en de staat dat de ontwikkeling van het stelsel van sociale verzekeringen een 'administratieve en politieke vernieuwing van de eerste orde' was die 'in belang niet onderdoet voor de invoering van de representatieve democratie, maar die ernstig onderschat is als een verworvenheid van administratieve techniek'.
Zie ook:
Nawoord bij tweede druk Thoenes (1971)
Serie Grimmig Nederland van het tv-programma Buitenhof
Serie van The Guardian over de hervorming van publieke diensten
Geschiedenis van de verzorgingsstaat
Hoe werkt de polder?
Goede dienstverlening overheid
Denken over publieke organisaties
Het bestrijden van fraude
Voorbeeldige verantwoording van zorg
Hoe Nederland zichzelf bestuurt
Neutraliteit openbaar onderwijs
Danièle Rigter
Deze pagina is een initiatief van historisch onderzoeksbureau Ecade.